ΤΟ ΜΕΙΔΙΑΜΑ ΤΟΥ ΣΠΑΡΤΙΑΤΗ

Αρχαϊκό μειδίαμα: έτσι αποκαλούν οι ειδικοί το ιδιαίτερο γνώρισμα της γλυπτικής τέχνης του 6ου π.Χ. αιώνα. Οι Έλληνες γλύπτες δοκιμάζουν το υλικό τους και προετοιμάζονται γιά τα συγκλονιστικά επιτεύγματα του επόμενου αιώνα. Ολα αλλάζουν, το μόνο που μένει αμετάβλητο είναι το αινιγματικό αυτό χαμόγελο στα χείλη των σμιλεμένων μορφών.
Οι δημιουργοί χαμογελούν γιατί πιστεύουν στην χαρά της ζωής, στη νεότητα και στην ομορφιά του κόσμου. Τα δημιουργήματα, Θεοί και Ήρωες, Κούροι και Κόρες, χαμογελούν γιατί διαισθάνονται την επερχόμενη τελειοποίηση της μορφής τους.
Αργότερα, στην Κλασική Εποχή, καθώς δημιουργούνται τα ιδανικά πρότυπα της ανθρωπότητας, το νεανικό μειδίαμα θα εξελιχθεί σε ώριμη έκφραση περισυλλογής, μέτρου, αρμονίας και τάξης.

Ανάμεσα στις εποχές, στη μετάβαση από την Ύστερη Αρχαϊκή στην Πρώιμη Κλασική Περίοδο, χρονολογούν οι ειδικοί έναν μαρμαρωμένο πολεμιστή (490-480 π.Χ.). Ξεχωρίζει ανάμεσα στα άλλα εκθέματα του μουσείου της Σπάρτης. Τον έχω θαυμάσει από κοντά κι έχω λάβει το κάλεσμα. Στο πρόσωπό του διατηρεί ακόμη το αρχαϊκό μειδίαμα, στην παραλλαγή του σπαρτιατικού ιδιότυπου: Είναι χαμόγελο ανωτερότητας γιατί μόνον οι Σπαρτιάτες ήταν βέβαιοι πως ποτέ δεν θα αντιμετώπιζαν ισάξιους αντιπάλους. Είναι επίσης χαμόγελο αποδοχής θανάτου γιατί μόνον οι Σπαρτιάτες αντιμετώπιζαν τον θάνατο στη μάχη, σαν μιά τελευταία πράξη ολοκλήρωσης των προτύπων που τους ανάθρεψαν.

Ο Ηράκλειτος διδάσκει πως «ψυχές σκοτωμένες στον πόλεμο είναι καθαρότερες από αυτές που πέθαναν από αρρώστια» και ο Τυρταίος προτρέπει:
«Μη φοβηθείτε το πλήθος των ανδρών
και μη δειλιάσετε μπροστά τους,
παρά κάθε άνδρας την ασπίδα του
ας φέρει ίσια μπροστά,
στην πρώτη τη γραμμή
ας αψηφήσει τη ζωή
και του θανάτου τα μαύρα πνεύματα
μες την καρδιά του ας αγαπήσει,
όπως του ήλιου τις αχτίδες.»

Ο οπλίτης τρέχει χαρούμενος προς το θάνατο γιατί ο θάνατος δίνει νόημα στη ζωή του. Το τελετουργικό μειδίαμα και τα μάτια που ατενίζουν το άπειρο, τονίζουν την συγγένεια με τους θεούς. Το μειδίαμα είναι ευγενικό και μακάριο. Ο οπλίτης τρέχει σε ιδανικές σκηνές μάχης που διαδραματίζονται σε κλασικές μετόπες, σε ζωφόρους και αετώματα, μάχες εξιδανικευμένες από τον ελληνικό ανθρωπισμό που μηδενίζει την απόσταση μεταξύ θεών και ανθρώπων.

Ξαναείδα πρόσφατα το μειδίαμα του Σπαρτιάτη στην δοξαστική, κινηματογραφική επανάληψη της μάχης των Θερμοπυλών. Μεταλλαγμένο, δαιμονικό, απειλητικό, παρέμενε πάντως συνεπής δήλωση περιφρόνησης προς το θάνατο και μου θύμησε τις οφειλές μου.

Ο θαυμασμός μου για την Σπάρτη εξελίχθηκε με το πέρασμα των χρόνων. Η εφηβική λατρεία της πολεμικής αρετής των Δωριέων σταδιακά ωρίμασε σε μιά ηπιότερη θεώρηση του κόσμου και τελικά ο Περικλής ο Ξανθίππου, με τον περίφημο Επιτάφιο λόγο του με κέρδισε προς την πλευρά των Αθηναίων.
Ομως, χθές και σήμερα και πάντοτε, όταν αναζητώ το αρχέτυπο των ηρώων, μόνον μιά εικόνα θολώνει το βλέμμα μου:

Βλέπω στην αρχή και στο τέλος του πολιτισμού μας τη μητέρα των μαχών ενάντια στους Γίγαντες και στους Τιτάνες του σύμπαντος. Βλέπω την προσωπική φρουρά του Απόλλωνα σε κατά μέτωπον επίθεση να μάχεται υπέρ πάντων. Ηλιακός Λόχος, Φάλαγγα από ορείχαλκο και πορφύρα, οι ορκισμένοι Τριακόσιοι με τις μακριές κόμες και τους κόκκινους μανδύες. Στο δεξιό τους άκρο, ο πολέμαρχος βασιλιάς με το ηλιακό έμβλημα στην ασπίδα. Δίπλα του οι δύο σωματοφύλακες Ολυμπιονίκες με επίσημα τα δόκανα των Διόσκουρων και κότινους της τιμής στις περικεφαλαίες.

Ολοι τους με το αρχαϊκό μειδίαμα, προσμένουν με χαρά

το θάνατο και τη δόξα.