«Αναγκαστικά, βέβαια, στον πόλεμο υπάρχουν
νικητές και ηττημένοι, δεν θα διστάσω να πω ότι, κατά τη
γνώμη μου, όσοι σκοτώνονται χωρίς να
εγκαταλείψουν τη θέση τους και από τις δύο πλευρές δεν έχουν μερίδιο στην ήττα,
αλλά είναι όλοι εξίσου νικητές. Γιατί η νίκη αποφασίζεται μεταξύ των
ζωντανών, όπως ο δαίμων θελήσει, αυτό, όμως, που χρειαζόταν να συμβάλει
ο καθένας σε αυτήν, όποιος δεν
εγκατέλειψε τη θέση του το έπραξε. Αν του συνέβη το μοιραίο, όπως σε κάθε
θνητό, αυτό οφείλεται στην τύχη, ενώ η
ψυχή του έμεινε αήττητη απέναντι στους εχθρούς.»
Αυτά έλεγε ο Αθηναίος ρήτορας Δημοσθένης στον λιτό και έντιμο επιτάφιο λόγο που εκφώνησε προς τιμήν των συμπατριωτών του που σκοτώθηκαν στη περίφημη μάχη της Χαιρώνειας, τον Αύγουστο του 338 π.Χ. Στη μάχη συμμετείχε και ο ίδιος, λαμβάνοντας αρχικά όπως έπρεπε τη θέση του στην αθηναϊκή φάλαγγα, αλλά όταν η έκβαση κρίθηκε, μάλλον θυμήθηκε τους γνωστούς ανόσιους στίχους του Αρχίλοχου και ρίχνοντας την ασπίδα του τράπηκε σε φυγή.
Αντίθετα με τον Δημοσθένη, οι τριακόσιοι επίλεκτοι των Θηβαίων πρόκριναν μέχρι τέλους τις ελεγείες του Τυρταίου. Ο Ιερός Λόχος παρατάχθηκε στην δεξιά πλευρά των δυνάμεων των συμμαχικών πόλεων των νότιων Ελλήνων, και αντιμετώπισε το ιππικό του Μακεδονικού βασιλείου των βορείων Ελλήνων που προήλαυνε υπό την ηγεσία του τελευταίου ημίθεου της ελληνικής ιστορίας, του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι Θηβαίοι Ιερολοχίτες, ερώμενοι και εραστές που εφάρμοζαν στη μάχη την Πλατωνική αναζήτηση των αιώνιων ιδεών, πολέμησαν και ηττήθηκαν αλλά δεν υποχώρησαν. 300 νεαροί άνδρες αριστοκρατικής καταγωγής έπεσαν μέχρι ενός, και τάφηκαν μαζί σε ένα Πολυάνδριο κοντά στην πόλη της Χαιρώνειας. Λίγα χρόνια αργότερα, πάνω από τον χώρο ταφής τους υψώθηκε μνημείο ανδρείας, μαρμάρινο άγαλμα λέοντος.
αγγελιοφόρος να γίνεις σε όλους για τα
δικά μας πάθη.
Πως προσπαθώντας να σώσουμε την ιερή
χώρα της Ελλάδας,
πεθαίνουμε στις ένδοξες πεδιάδες των Βοιωτών.»
Στο Πολυάνδριο της Χαιρώνειας, έπειτα από 22 αιώνες, οι ανασκαφικές εργασίες του 1880 θα αποκαλύψουν υπολείμματα 254 σκελετών. Έφεραν θανατηφόρα πολεμικά τραύματα, ήταν απογυμνωμένοι από τα όπλα τους και διατεταγμένοι σε 7 στίχους, ταφική τοποθέτηση που πιθανά αντιστοιχούσε στον τρόπο που παρατάχτηκαν στη μάχη. Τα μοναδικά κτερίσματα που μαζικά συνόδευαν τους νεκρούς ήταν οι στλεγγίδες που χρησιμοποιούσαν για τον καθαρισμό τους στις αθλητικές δραστηριότητες του γυμνασίου. Οι νικητές τους στέρησαν τα όπλα, επέτρεψαν όμως τις ταπεινές ξύστρες που οι ηττημένοι οπλίτες έφεραν στους αγώνες εκγύμνασης που συμμετείχαν ως ελεύθεροι άνδρες – πολίτες που προετοιμάζονταν για τα πολεμικά καθήκοντα προάσπισης της πόλης τους.
Σωφροσύνη, σοφία, δικαιοσύνη, ανδρεία. Ο Πλάτων επισημαίνει τις τέσσερεις βασικές αρετές μιας ιδανικής κοινωνίας. Στην απόλεμη και εκθηλυμμένη εποχή μας υπερεκτιμάται η αξία της σωφροσύνης και υποτιμάται η ανδρεία, την αναγκαιότητα της οποίας μας υπενθυμίζει ο Δημοσθένης ξανά:
«Γιατί κάθε, μα κάθε, αρετή έχει για
αφετηρία τη σύνεση και για τερματισμό την ανδρεία, με τη σύνεση κρίνεται τι πρέπει να
γίνει και με την ανδρεία διατηρείται.»
Στην ένδοξη πεδιάδα των Βοιωτών τους είδα κάποιον Αύγουστο, με τα μάτια της επηρμένης φαντασίας μου ξανά. Κρατώντας τις στλεγγίδες τους στα χέρια σφιχτά, οι γυμνοί οπλίτες της ιερής Φάλαγγας των νεκρών παρατάσσονται στη σκιά του επιβλητικού μαρμάρινου Λέοντα που μνημονεύει την ανδρεία τους. Δεν εγκατέλειψαν τη θέση τους και οι ψυχές τους παραμένουν αήττητες στο αιώνιο θέατρο των πεδίων της δόξας και της τιμής.
Οι φράσεις στην αρχή και στο τέλος: Αποσπάσματα από τον Επιτάφιο του Δημοσθένη για τους πεσόντες στη μάχη Αθηναίους. Η υπογράμμιση στα κείμενα δική μου.
Χρόνε, θεέ που εποπτεύεις...: Ποίημα
επιγράμματος στο δημόσιο μνημείο, επίσης για τους Αθηναίους. Ταιριάζει, όπως
και τα αποσπάσματα του Επιταφίου, σε όλους τους ήρωες της μάχης της Χαιρώνειας.
Ο ρίψασπις Δημοσθένης: Για να του αναθέσουν οι Αθηναίοι τον επιτάφιο λόγο για τους νεκρούς τους, μάλλον υποχώρησε με περισσότερη ευπρέπεια από όση του αποδίδει ο Χαιρωνεύς Πλούταρχος, που μας πληροφορεί για την ντροπιαστική φυγή του.
Η αρχαιολογική έκθεση: ΧΑΙΡΩΝΕΙΑ, 2 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 338 Π.Χ.: ΜΙΑ ΜΕΡΑ ΠΟΥ ΑΛΛΑΞΕ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ. Στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Οι φωτογραφίες: Από την επίσκεψή μου στην έκθεση τον περασμένο Απρίλιο. Ορειχάλκινο κράνος βοιωτικού τύπου που χρησιμοποιούνταν από Βοιωτούς πεζούς. Σκίτσο του Σκώτου περιηγητή James Skene, που επισκέφτηκε την Χαιρώνεια το 1838. Τμήμα εξωτερικής χάλκινης επένδυσης μακεδονικής ασπίδας.
Beauty is in the eye of the beholder: Οι επιμελητές της τεχνικά άψογης έκθεσης υποστήριξαν πως η αρχαιολογική και ιστορική αυτή παρουσίαση είχε αντιπολεμικό νόημα και συνέβαλε στην απομυθοποίηση της μάχης. Ο καθένας βλέπει αυτό που θέλει και μπορεί να δεί.
Η παρουσίαση των οστών των νεκρών της μάχης: Η κατανόηση του διδακτικού χαρακτήρα των προθέσεων των επιμελητών, δεν αμβλύνει την αποστροφή μας για την προφανή ιεροσυλία στον τρόπο έκθεσης των οστών.
Ζεύγη ερώμενων και εραστών: Οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις των Ιερολοχιτών απηχούν διαδεδομένες Πλατωνικές φιλοσοφικές απόψεις. Αφορούν στην εξύψωση των παιδαγωγικών σχέσεων ανάμεσα σε νεότερους και μεγαλύτερους άνδρες όπου η δύναμη, η αντοχή και η ανδρεία εθεωρούντο εκείνα τα ελκυστικά μαχητικά προσόντα που θαύμαζαν ο ένας στον άλλο. Ο εραστής ήταν το πρότυπο του ερώμενου και ο ερώμενος προσπαθούσε να φανεί αντάξιος του παραδείγματος που έθετε ο εραστής. Πολεμώντας μαζί επιθυμούσαν να διαπρέψουν στα μάτια των συντρόφων τους με ύψιστο ηρωϊσμό. Οι ερώμενοι του Ιερού Λόχου όταν ενηλικιώνονταν λάμβαναν ως δώρο την πανοπλία τους από τον εραστή τους.
Η αρχαιοελληνική ανδρική ομοφυλοφιλία: Περίπλοκο
ζήτημα ανδρικής φιλίας, που δεν έχει καμία σχέση με την ομοφυλοφιλία όπως την
γνωρίζουμε σήμερα. Προφανώς, στον αρχαίο κόσμο υπήρχε δημόσια αποδοχή στην
ελεύθερη έκφραση της σεξουαλικότητας με ιδιόμορφους κανόνες. Η ανάπτυξη της Πλατωνικής
μεταφυσικής θεωρίας συνέδεε έναν ιδιαίτερο ομοφυλοφιλικό έρωτα με την αναζήτηση
της αιώνιας ιδέας του Ωραίου και του Αληθινού. Όμως, δεν αναφέρεται ποτέ
ομοφυλοφιλία ανδρών από τους βασικούς ποιητές Όμηρο, Ησίοδο, Τυρταίο και
Αρχίλοχο. Η υιοθέτηση του παθητικού ρόλου από ενήλικους άνδρες επέσυρε πάντοτε
περιφρόνηση και γελοιοποίηση. Και στους Νόμους, ύστερο έργο του Πλάτωνα,
δηλώνεται ξεκάθαρα πως η ομοφυλοφιλική ηδονή είναι αντίθετη προς τη φύση και
έγκλημα που προκαλείται από ανεπαρκή έλεγχο του πόθου για ηδονή.
Αρχίλοχος και Τυρταίος: War Flag Οκτωβρίου 2016.
Ο Λέων της Χαιρώνειας: Φωτογραφία από προσωπικό μου προσκύνημα στο Πολυάνδριο του Ιερού Λόχου, τον Αύγουστο του 2016. Το έργο της αναστήλωσης του μνημείου του Λέοντα ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο του 1904 από τον γλύπτη Λάζαρο Σώχο.
