Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΑ

«Όποιος θέλει να μάθει πώς πρέπει να απεικονίζεται ο Χριστός, όταν μεταμορφώνεται σε Θεό, ας έρθει και ας το δεί σ’ αυτόν τον πίνακα. Είναι σαν το θεϊκό πνεύμα του Raffaello να έδωσε εδώ όλη του τη δύναμη, ώστε σε άμεση θέαση του Σωτήρα να εκφράζεται το μεγαλείο της τέχνης.»

Ο Ραφαήλ Σάντσιο γεννήθηκε και πέθανε Μεγάλη Παρασκευή. Έζησε μόλις 37 χρόνια κι όμως σφράγισε με το έργο του την Υψηλή Αναγέννηση. Η χρονιά του θανάτου του είναι ορόσημο της εποχής του και οι ζωγράφοι χωρίζονται σε αυτούς που δημιούργησαν πριν και μετά την επιρροή του. Κατά την διάρκεια της πρώτης εικοσαετίας του 16ου αιώνα, η ανυπέρβλητη ζωγραφική του αναβίωσε, τελειοποίησε και ξεπέρασε τα εικαστικά σχήματα της Αρχαιότητας. Το τελευταίο σπουδαίο έργο του ήταν "Η Μεταμόρφωση του Σωτήρα".

Ο ουμανισμός και η επανεκτίμηση των Αρχαίων είχαν αλλάξει τα έργα της ζωγραφικής και της γλυπτικής στην Ιταλία ήδη απο τις αρχές του 15ου αιώνα. Η καταλυτική επίδραση της ρωμαϊκής κληρονομιάς επανέφερε την βασική ανθρωποκεντρική αρχή της κλασικής ομορφιάς και την φυσική πραγματικότητα. Η αρχαιολατρεία και η απεικόνιση επεισοδίων της μυθολογίας γονιμοποίησε τα επαναλαμβανόμενα μεσαιωνικά, χριστιανικά θέματα, δημιουργώντας μια νέα εικονογραφία. Κι ο μεγάλος Ραφαήλ ύψωσε ορμητικά το ανάστημά του ανάμεσα στους δύο άλλους γίγαντες της Αναγέννησης, τον Leonardo da Vinci και τον Michaelangelo Buonarroti.

Στο μεταξύ, η Ευρώπη άλλαζε δίχως ομοιογένεια και με διαμετρικά αντίθετες ιδέες. Ενώ στην Ιταλία οι Ανθρωπιστές προσπαθούσαν να επαναφέρουν το χαμένο πνεύμα της κλασικής αρχαιότητας, οι διαμαρτυρόμενοι Γερμανοί της Μεταρρύθμισης ονειρεύονταν την πρωτόγονη θεολογία της πρωταρχικής χριστιανοσύνης και επεδίωκαν την αναζωπύρωση της θεοκρατίας του Μεσαίωνα. Ο κακότροπος Λούθηρος θυροκόλλησε στη Βιττεμβέργη της Σαξονίας τις ενενήντα πέντε αντιδραστικές θέσεις του την ίδια χρονιά που ο ευγενικός Ραφαήλ ανέλαβε την απεικόνιση της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα.

Δέκα χρόνια μετά την εμβληματική "Σχολή των Αθηνών" που αποθέωνε την φιλοσοφική αναζήτηση της αλήθειας, ο Ραφαήλ ζωγράφισε μια τελειωτική διακήρυξη για την υπερβατική δόξα του Θεανθρώπου. Στη Μεταμόρφωση του Σωτήρα, ο ζωγράφος αποκάλυψε και ερμήνευσε την ουσία της Ανάστασης και της Ανάληψης, δημιουργώντας ένα ακόμη αριστούργημα της ιταλικής ζωγραφικής του 16ου αιώνα.

Ο πίνακας αποτελείται από δύο ανόμοιες σκηνές σε μια φαινομενικά αντικανονική σύνθεση όπου διατηρείται η σύλληψη του όγκου με το χρώμα και τις φωτοσκιάσεις δίχως αδιαφορία για τα περιγράμματα. 

Στο πάνω μέρος διακρίνεται η ήρεμη μεγαλοπρέπεια και η δοξαστική λάμψη της Μεταμόρφωσης. Κυριαρχεί το Πνεύμα που ελλοχεύει στο πραγματικό έργο τέχνης. Ο Θεάνθρωπος υπερίπταται μέσα σε αποκαλυπτικό φως που πηγάζει απο την εσωτερική φύση του, αδιάφορος για τους γύρω παρευρισκόμενους προφήτες και μαθητές και έχοντας το σταθερό βλέμμα του στραμμένο στον πατέρα Δία στον ουρανό. Ο Ραφαήλ τονίζει τον θρίαμβο της ανθρώπινης υπόστασης του Σωτήρα που επιμένει να διατηρεί τη γήινη μορφή του ως Ολύμπιος, εξανθρωπισμένος θεός.

Στο κάτω μέρος επικρατεί η σύγχιση της ευαγγελικής ιστορίας του δαιμονισμένου παιδιού. Οι ανίκανοι να το θεραπεύσουν Απόστολοι συνωθούνται με δραματικές κινήσεις μέσα σε ένταση, ενώ αναστατωμένο πλήθος συνωστίζεται πίσω από το δαιμονικό αγόρι. Μια καλοχτενισμένη γυναικεία μορφή χωρίζει τους εννέα μαθητές από τον όχλο, και ταυτόχρονα η συμπαγής, γονατιστή στάση της αντιδιαστέλλεται με την αέρινη, ανδρική μορφή του Θεανθρώπου στο πάνω μέρος του πίνακα. Μέσα στον σκούρο χρωματισμό του φόντου, οι αδύναμοι συντηρούν την αρρώστια, την αναπηρία, την δυστροφία, και εν τέλει την προσβλητική αντινομία του κακού.

Πέρα από την προφανή αντιπαράθεση του πνεύματος με την ύλη, η οικονομία των αντιθέσεων ανάμεσα στα δύο τόσο διαφορετικά τμήματα του πίνακα λειτουργεί επίσης ως προανάκρουσμα της σταδιακής αλλαγής από την κλασική τέχνη της Αναγέννησης στην βαρετή ζωγραφική του μανιερισμού. Το ανούσιο και επιτηδευμένο ύφος έκανε ήδη την εμφάνισή του με τους μαθητές του ίδιου του Ραφαήλ - που ίσως και να συμπλήρωσαν κάποια μέρη του κάτω τμήματος - αλλά κυρίως με τους ανέμπνευστους μιμητές του Μιχαήλ Άγγελου.

Ο «Πρίγκιπας των ζωγράφων» λέγεται πως πέθανε από υψηλό πυρετό μέσα στις καταχρήσεις των ερωτικών απολαύσεων με την προσωπική του μαντόνα Margarita Luti, την μόνιμη ερωμένη που είχε ζωγραφίσει ημίγυμνη λίγους μήνες πριν την Μεταμόρφωση. Και ήταν τόσο σπουδαίος ο Ραφαήλ, που όπως έγραψε ο πρώτος μεγάλος κριτικός της Ιστορίας της Τέχνης: «Εύκολα θα μπορούσε ο θάνατος αυτού του ευγενή καλλιτέχνη να σημαίνει και τον θάνατο της ζωγραφικής, γιατί, όταν έκλεισε τα μάτια, αυτή έμεινε χωρίς κανένα φως.»

Η Μεταμόρφωση του Σωτήρα βρέθηκε δίπλα στο νεκρικό του κρεβάτι. Ως ξεχωριστή πνευματική του κληρονομιά τοποθετήθηκε μπροστά από την εξόδιο πομπή που τον συνόδευσε στην τελευταία του κατοικία, στο Πάνθεον της Ρώμης.

 

 

Raffaello Santi (1483-1520): Φόρος τιμής στον μεγάλο ζωγράφο για τα 500 χρόνια από τον θάνατό του. Δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι πριν πολλά χρόνια επέλεξα ένα δικό του έργο (St. Michael, ca. 1503/04) ως προμετωπίδα της Πολεμικής Σημαίας του Ανίκητου Ήλιου.

Ο πίνακας: The Transfiguration (ca. 1519/20, panel, 405x278 cm). Το έργο του ανατέθηκε το 1517 από τον καρδινάλιο Τζούλιο των Μεδίκων για τον καθεδρικό ναό της Narbonne.

Το δαιμονισμένο παιδί: Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον. «Kαὶ ἐλθόντων αὐτῶν πρὸς τὸν ὄχλον προσῆλθεν αὐτῷ ἄνθρωπος γονυπετῶν αὐτὸν καὶ λέγων· Κύριε, ἐλέησόν μου τὸν υἱόν, ὅτι σεληνιάζεται καὶ κακῶς πάσχει· πολλάκις γὰρ πίπτει εἰς τὸ πῦρ καὶ πολλάκις εἰς τὸ ὕδωρ. καὶ προσήνεγκα αὐτὸν τοῖς μαθηταῖς σου, καὶ οὐκ ἠδυνήθησαν αὐτὸν θεραπεῦσαι. ἀποκριθεὶς δὲ ὁ ᾿Ιησοῦς εἶπεν· ὦ γενεὰ ἄπιστος καὶ διεστραμμένη! ἕως πότε ἔσομαι μεθ᾿ ὑμῶν; ἕως πότε ἀνέξομαι ὑμῶν; φέρετέ μοι αὐτὸν ὧδε.»

Στην αρχή και το τέλος: Εντός εισαγωγικών, αποσπάσματα από το θεμελιώδες σύγγραμμα για τους Καλλιτέχνες της Αναγέννησης, του Giorgio Vasari (1511-1574).

The School of Athens (1509): Το γνωστότερο έργο του Ραφαήλ και η πληρέστερη απεικόνιση της φιλοσοφίας των Αρχαίων. Πλάτωνας και Αριστοτέλης σε αρχετυπικό διάλογο για την ουσία των πραγμάτων στον Ουρανό και στη Γη.

Βίοι Αγίων: Για λόγους σύγκρισης και διάρκειας, θυμίζω πως ο Λεονάρντο (1452-1519) έζησε έως τα 67 του χρόνια και ο Μιχαήλ Άγγελος (1475-1564) έως τα 89.         

Η δική μου θεωρητική ανάλυση: Πάντα ανένδοτος στις ούτως ή άλλως υποκειμενικές κρίσεις μου, άθεος και ορθολογιστής.